Warto zobaczyć

Dąbrowa (C2)

Wieś powstała dopiero w XIX wieku i posiada bardzo charakterystyczną rozproszoną zabudowę. W dawnym budynku szkoły podstawowej mieści się obecnie Zielona Szkoła, która zajmuje się m.in. edukacją ekologiczną.

Dąbrówka (E2)

Stara wieś w gminie Kamień Krajeński, wzmiankowana po raz pierwszy w 1275 roku. We wsi znajduje się neogotycki kościół parafialny, Wiejski Dom Kultury, biblioteka, a w szkole - kącik muzealny.

Duża Cerkwica (D2)

Wieś w gminie Kamień Krajeński, po raz pierwszy wzmiankowana w 1217 roku, początkowo własność kościelna. Tutaj wzięły swój początek słynne przywileje cerkwicko-nieszawskie, nadane w 1454 roku przez króla Kazimierza Jagielończyka szlachcie polskiej, za cenę jej udziału w wojnie13-letniej. Stąd szlachta ruszyła na Zakon Krzyżacki i stoczyła z nim przegraną bitwę pod Chojnicami.

W Cerkwicy warto zwiedzić kościół konstrukcji szkieletowej z XIX wieku (wystrój barokowy). Nad Kamionką działa odnowiony i unowocześniony młyn wodny "Kamionka".

Jeleńcz (F2)

Wieś we wschodniej części gminy Kęsowo, w powiecie tucholskim. Znajduje się tu neoklasycystyczny kościół zbudowany w latach 1928-1932, na miejscu poprzedniej świątyni. Ciekawy wystrój wnętrza: późnobarokowy i rokokowy.

Kamień Krajeński (D2)

Miasto w powiecie sępoleńskim, nad Kamionką, prawobocznym dopływem Brdy, w pobliżu jeziora Mochel. Stacja kolejowa PKP na linii Chojnice - Nakło nad Notecią. Ośrodek usługowy dla rolnictwa, drobny przemysł.

Gród wzmiankowany w 1107 roku. Prawa miejskie otrzymał w 1359 roku. Do 1772 własność arcybiskupów gnieźnieńskich, a do 1822 - diecezji chełmińskiej. Kościół zbudowany po 1581 roku, w latach 1720-1722 i 1865 rozbudowany w stylu barokowym. Plebania z XIX wieku. Zachowały się tu fragmenty murów obronnych z XIV wieku oraz domy z I połowy XIX wieku.

Karolewo (D-E4)

Niewielka wieś w gminie Więcbork. Od 17 września do 12 grudnia 1939 roku w miejscowym majątku działał drugi na ziemiach polskich, po Radzyminie, niemiecki obóz zagłady. Oblicza się, że zgładzono w nim od 8 do 10 tysięcy więźniów pochodzących z okolicznych powiatów. Dla uczczenia ich pamięci zbudowano kaplicę, a na jej ścianach umieszczono tablice z nazwiskami zidentyfikowanych osób.

Kęsowo (F2)

Wieś gminna w powiecie tucholskim. Wymieniona w dokumentach historycznych z 1361 roku, jako wieś rycerska. Możliwe jednak, że już w VII-VIII wieku istniała tu osada, która utrzymywała kontakty z ze znajdującym się niedaleko, wśród łąk pod Obrowem, grodem obronnym. Potwierdzeniem tego mogą być odkryte niedaleko Kęsowa groby skrzynkowe.

We wsi późnoklasycystyczny dwór z połowy XIX wieku oraz poewangelicki kościół z lat 1905-1910.

Komierowo (E3)

Wieś w gminie Sępólno Krajeńskie. Godny uwagi jest zespół pałacowo-parkowy z XIX/XX. Pałac rozbudowano w latach 1924-29 w stylu neobarokowo-klasycystycznym. Po jego obu stronach znajdują się oficyny. W parku liczne okazy starodrzewia, m.in. 8 pomnikowych dębów o obwodzie 332-622 cm.

Linia obronna z 1939 roku schrony bojowe) (E-F2)

Budowę umocnień zachodnich granic Polski przed atakiem ze strony III Rzeszy rozpoczęto z rozkazu marszałka Edwarda Rydza Śmigłego w czerwcu 1939 roku. Linia obronna rozciągała się od Obrowa do Drożdzienicy w gminie Kęsowo. Głównymi punktami oporu było sześć bunkrów, z których pięć zachowało się w dobrym stanie do dnia dzisiejszego. Ich położenie bardzo dobrze zaplanowano, dostępu do nich broniły przeszkody naturalne: bagna, pagórki i rzeczka Wytrych. Linia bunkrów stanowiła tylko część linii obronnej ciągnącej się od Jeziora Śpierewnik przez Gockowice, Ciechocin do Drożdzienicy dalej do Kamionki (rzeka). Tworzyła ją podwójna linia okopów i zasieków, a także wyrąbane w lasach przesieki do prowadzenia ognia z broni maszynowej. Całość dopełniały nieliczne miny i przeszkody p-panc. Linię obronną obsadzał 35 pułk piechoty WP, który 1 września 1939 roku został zaskoczony atakiem niemieckich wojsk i do starć doszło jedynie w rejonie Drożdzienicy. Tego samego dnia wojska niemieckie zajęły Kęsowo.

Lutowo (C3)

Wieś w gminie Sępólno Krajeńskie z zachowanym zespołem drewnianych chałup z I połowy XIX wieku, zabytkowy kościół drewniany.

Lutówko (C3)

Wieś w gminie Sępólno Krajeńskie na północnym brzegu Jeziora Lutowskiego (niestrzeżone kąpielisko), na szlaku turystyki pieszej. Ma tu swoją siedzibę Nadleśnictwo Lutówko. W okolicznych lasach, na zachód od wsi, znajdują się cztery rezerwaty przyrody: „Lutowo“, „Gaj Krajeński“, „Buczyna“ i „Dęby Krajeńskie“.

Mrocza (E5-6)

Miasto w powiecie nakielskim, siedziba gminy. Prawa miejskie otrzymało w 1393 roku. Zachował się tu średniowieczny układ urbanistyczny. Zabudowa miasta pochodzi z końca XVIII, XIX i początku XX wieku. Kościół z 1932 roku z zachowanym wyposażeniem wnętrza z wcześniejszych świątyń. Na Orli drewniany młyn wodny z XVIII wieku, zwany „Orzelskim Młynem“.

Obkas (D2)

Wieś w północnej części gminy Kamień Krajeński. Neogotycki kościół, a w nim mszał z 1587 roku i dzwon z 1792 roku.

Obrowo (F1)

Wczesnośredniowieczne grodzisko nizinne w północno-zachodniej części gminy Kęsowo w powiecie tucholskim. Znajduje się w odległości około 1,5 km od wsi Obrowo, wśród podmokłych łąk i bagien, w pobliżu Jeziora Zamkowego. Do naszych czasów zachował się pierścień wału grodziska.

Orle (D6)

Wieś położona w środku gminy Mrocza, w powiecie nakielskim. Godny uwagi jest najstarszy na tym terenie zachowany obiekt sakralny - kościół z XV wieku, odbudowany w XIX wieku. Na sztucznej wyspie Jeziora Witosławskiego znajdują się ruiny dworu obronnego z XV wieku. W miejscowości założenia parkowo-dworskie. W leśnictwie 12 brekinii uznanych za pomniki przyrody.

Orzelski Młyn (D6)

Młyn na Orli z II połowy XVIII wieku, czynny do lat 70. XX wieku. Prywatny cmentarz z 1874 roku.

Pęperzyn (D5)

Wieś w gminie Więcbork. Kościół poewangelicki z 1778 roku o cechach barokowych, z bogatą dekoracją elewacji, dzwonnica z XIX wieku.

Radzim (E2))

Wieś we wschodniej części gminy Kamień Krajeński, nad jeziorem rynnowym o tej samej nazwie. Neogotycki dwór z 1867 roku otoczony parkiem krajobrazowym. W pierwszych dniach okupacji hitlerowskiej właścicielka dworu - Stefania Seida, została zamordowana przez Niemców. We wrześniu 1939 w Radzimiu hitlerowcy utworzyli pierwszy na ziemiach polskich obóz zagłady, w którym zabili około 5 tysięcy osób.)

We wsi przepiękna aleja lipowa, podlegająca ochronie prawnej.

Runowo Krajeńskie (C5)

Duża wieś w gminie Więcbork, wzmiankowana w 1325 roku. Kościół zbudowany w latach 1606-1609 w stylu późnorenesansowym, na miejscu wcześniejszego kościoła drewnianego. Jest to najcenniejszy zabytek sakralny Krajny. Wyposażenie wnętrza pochodzi z pocz. XVII i XVIII wieku, a w nim obrazy fundatorów: F. i J. Orzelskich. Z dawnego zespołu pałacowoparkowego pozostały tylko ruiny pałacu przebudowanego w poł. XIX w. przez Orzelskich oraz park z pomnikowymi drzewami (2 dęby i jesion). W bezpośrednim sąsiedztwie stylowy hotel z restauracją. W miejscowości tej swoją siedzibę ma Nadleśnictwo Runowo.

Runowo Młyn (C4-5)

Ładnie położona miejscowość pomiędzy Jeziorem Diabelskim i Runowskich Dużym. W niej budynek dawnego dworu, zabytkowy młyn wodny i wodospad na rzece Orla. W pobliskim lesie znajduje się zespół pałacowo-parkowy. Pałac został zbudowany w latach 1911-1912 przez Joachima von Bethmann-Hollweg, dla żony Fredy i był jedną z kilku posiadłości tego rodu w tym regionie. W 1927 roku został przejęty przez państwo polskie i od 1932 roku był rezydencją myśliwską prezydenta RP Ignacego Mościckiego. W okresie II wojny działał w nim dom dziecka dla niemieckich sierot, natomiast po wojnie rewentorium przeciwgruźlicze, później ośrodek dla dzieci ze schorzeniami górnych dróg oddechowych. Obecnie zespół pałacowo-parkowy stanowi własność prywatna. Po gruntownej renowacji wrócił do dawnej świetności.

Sępólno Krajeńskie (D3)

Miasto powiatowe nad Jeziorem Sępoleńskim, wymieniane jako osada targowa już w 1312 roku. Prawa miejskie otrzymało w 1360 roku. W 1409 zostało zajęte przez Krzyżaków, a w XVII wieku zniszczone przez Szwedów. W roku 1674 nastąpiło odnowienie przywileju lokacyjnego.

Układ urbanistyczny z XIV-XIX wieku. Warto zwrócić uwagę na budynek starostwa powiatowego z 1929 roku, późnobarokowy kościół z klasycystycznym frontonem (1789-1803) oraz zabudowę rynku z II połowy XIX wieku. Nad jeziorem strzeżone kąpielisko. Miejsce przecięcia szlaków turystycznych. Szlak kajakowy na Sępolence.

Skarpa (E3)

Wieś w gminie Sępólno Krajeńskie z zespołem dworsko-parkowym z połowy XIX wieku, rozbudowanym w XX wieku. Kaplica z 1930 roku.

Sośno (F4)

Wieś gminna w powiecie sępoleńskim, a w niej neogotycki kościół poewangelicki z końca XIX wieku oraz dom w stylu klasycystycznym z bogatą dekoracją tynkarską z XIX w. Szkoła zbudowana na fundamentach poniemieckiego dworku zburzonego w czasie wojny. W okolicy leśny rezerwat przyrody „Wąwelno“.

Suchorączek (D4)

Miejscowość położona 3 km na północny wschód od Więcborka. Zespół dworsko-parkowy z 1853 roku, w 1880 przebudowany na pałac o cechach neoklasycznych, od 1959 mieści się tu Dom Pomocy Społecznej. Otoczony zadbanym parkiem założonym w XIX wieku, który z uwagi na swoje walory przyrodnicze i krajobrazowe został ujęty w „Spisie parków i ogrodów zabytkowych w Polsce“.

Sypniewo (A4)

Wieś w gminie Więcbork, wzmiankowana w 1380 roku. Kościół konstrukcji szkieletowej zbudowany w 1781 roku na miejscu poprzedniej świątyni. Jego rokokowo-klasycystyczne wyposażenie wnętrza pochodzi z końca XVIII wieku. Miejscowy pałac zbudowano w połowie XIX wieku dla Leberechta Wilckensa, na miejscu dawnego dworu Grabowskich, w stylu neoklasycznym z elementami neorenesansu. Obecnie mieści się w nim hotel. Otoczony zadbanym parkiem krajobrazowym, w którym znajduje się grobowiec rodziny Wilckensów.

Trzciany (D3)

Wieś w gminie Sępólno Krajeńskie, a w niej zespół dworsko-parkowy z XIX wieku.

Wałdowo (F3)

Wieś w gminie Sępólno Krajeńskie. Gotycko-renesansowy kościół z 1621 roku, plebania i budynek gospodarczy w stylu klasycystycznym z początku XIX wieku, chata drewniana z 1830 roku.

Wałdówko (F3)

Wieś w gminie Sępólno Krajeńskie. Dwór z XIX wieku i XIX-wieczny młyn.

Wąwelno (F5)

Wieś w gminie Sośno, wzmiankowana w 1290 roku. Późnobarokowy kościół z lat 1758-1767 z cennym barokowym i rokokowym wystrojem wnętrza, obrazy i rzeźby z II połowy XVIII wieku. Pałac z końca XIX wieku.

Wielowicz (E4)

Wieś w gminie Sośno. Najcenniejszy zabytek architektury sakralnej to kościół z 1747 roku, rozbudowany w 1910 roku. Zarówno jego nawa jak i wieża są konstrukcji szkieletowej. W okolicy i sąsiednim Wielowiczku warto obejrzeć polodowcowe formy wałowe zwane ozami.

Więcbork (C-D4)

Miasto w powiecie sępoleńskim nad Jeziorem Więcborskim. Pierwsza wzmianka o parafii pochodzi z 1405 roku. Więcbork został zniszczony i wyludniony podczas wojen szwedzkich. Warto zobaczyć kościół powstały w latach 1772-1778, do którego budowy wykorzystano mury poprzedniej świątyni. Rozbudowano go w 1937 roku o nowe prezbiterium, kruchtę i zakrystię oraz murowaną dzwonnicę. Wystrój wnętrza rokokowo-klasycystyczny pochodzi z 1779 roku i początków XX wieku. Na wzgórzu św. Katarzyny kaplica cmentarna o tej samej nazwie z 1787 roku, zbudowana na planie koła. Wokół niej dawny cmentarz parafialny. Kościół ewangelicki z 1860 roku przebudowany w połowie lat 70. na Dom Kultury. Na półwyspie wczesnośredniowieczne grodzisko z XII-XIV wieku. Nad jeziorem strzeżone kąpielisko. Skrzyżowanie szlaków turystycznych.

Witosław (C6)

Sołecka wieś w gminie Mrocza nad jeziorem o tej samej nazwie, posiada duże walory krajobrazowo-wypoczynkowe. Park wiejski bogaty w pomnikowe drzewa. Nad Jeziorem Witosławskim (148 ha) plaża i kąpielisko.

Zabartowo (D5)

Wieś w gminie Więcbork, wzmiankowana w 1279 roku. Neogotycki kościół wzniesiony w latach 1865-1866, z wyposażeniem wnętrza z XVIII i XIX stulecia. Na zachód od wsi duży głaz narzutowy (obw. 830 cm) uznany za pomnik przyrody.

Zakrzewska Osada (B-C4)

Miejsce w gminie Więcbork, przy drodze wiodącej na południe od wsi Zakrzewek, gdzie od 1999 roku prowadzone są wykopaliska archeologiczne. Pochodzące stąd znaleziska datuje się od neolitu (ok. 3000 p.n.e.) do okresu wpływów rzymskich (160-220 n.e.).

Zamarte (C1)

Wieś położona na skrajnej północy gminy Kamień Krajeński, nad jeziorem o tej samej nazwie. Warto zobaczyć jedną z najpiękniejszych świątyń Krajny - późnobarokowy kościół zbudowany w latach 1766-1780 z rokokowym wyposażeniem oraz klasztor pobernardyński pochodzący z lat 1752-1772. Na wschodnim zboczu wzgórza klasztornego grodzisko z X-XII wieku. Pałac z II połowy XVIII wieku otoczony parkiem krajobrazowym. Zabytkowy budynek gorzelni.

Żalno (G1)

Wieś w gminie Kęsowo, nad jeziorem o tej samej nazwie, w odległości 7 km na północny zachód od Tucholi. W średniowieczu dobra rodowe Żalińskich. We wsi wzmiankowanej w 1341 roku późnorenesansowy dwór zbudowany około 1570 roku w kształcie czworobocznej wieży mieszkalnej, przebudowany i rozbudowany w XIX i na początku XX wieku. Obecnie mieści się w nim gospodarstwo agroturystyczne. Nad jeziorem resztki osady nawodnej z XII wieku oraz fragment dawnego założenia parkowego. W środku wsi pomnik upamiętniający 30 mieszkańców zamordowanych przez Niemców w latach 1939-1945.